پرتره‌هایی که با ما سخن می‌گویند در نمایشگاه “چشم درون”مهرداد دفتری
سینماروزان/کیوان بهارلویی: «چشم درون» عنوان نمایشگاه عکس‌های پرتره مهرداد دفتری از هنرمندان ایرانی است که با کیوریتوری «ماهور زهرایی» از ششم تا بیست و چهارم مهرماه در گالری سهراب به نمایش گذاشته شده است.
این روز‌ها مجموعه‌ای از عکس‌های مهرداد دفتری از بزرگان فرهنگ و هنر ایران، فرصتی را پیش روی علاقه‌مندان گذاشته تا به دیدار عکس‌های او به گالری سهراب بروند، نمایشگاهی که در آن پرتره هایی از هنرمندانی چون محمدرضا شجریان، علی حاتمی، هوشنگ گلشیری، هوشنگ ابتهاج، محمدرضا لطفی، مرتضی ممیز، عباس کیارستمی، پری صابری، عزت الله انتظامی، بهمن فرمان آرا، خسرو سینایی، محمد احصایی، ابراهیم حقیقی، علی نصیریان، کامبیز درمبخش، محمد علی موحد، کیهان کلهر، احمد شاملو و پرویز تناولی بر روی دیوار رفته است
هنرمندانی که بی‌شک بر هنرمندان هم نسل و هنرمندان نسل‌های بعد تأثیر بسزایی گذاشته‌اند و برخی از آن‌ها نه تنها در عرصه ملی بلکه در عرصه بین‌المللی نیز شناخته شده و تأثیرگذار‌ند. هر چند که این روز‌ها دست روزگار جسم خاکی بسیاری از هنرمندان این جمع را ازما جدا کرده است.
از هریک از هنرمندان حاضر در این مجموعه تنها یک عکس بر روی دیوار رفته است، اما از محمدرضا شجریان سه عکس بر روی دیوار رفته. پرتره شجریان در این سه عکس در حالی که چهار زانو بر روی فرش ایرانی نشسته، ثبت شده است، گویی عکاس با ثبت این عکس قصد داشته به این نکته تأکید ویژه‌ای بکند که شجریان درخت تنومند و استواری است که در دل فرهنگ و هنر ایران رشد کرده است و آنچنان ریشه‌هایش عمیق است که گزند روزگار نمی‌تواند خللی بر هنر و شخصیت او بوجود آورد.
مهرداد دفتری که عکاس خوشنامی است در این مجموعه هر یک از هنرمندان را در فضای خصوصی خود عکاسی کرده و در برخی از عکس‌ها نشانه هایی از زندگی فردی یا هنری هنرمند به چشم می‌خورد.
بی شک گردآوردن هنرمندان این مجموعه در کنار هم، کار زمان بری است و دفتری این مجموعه را در فاصله سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۷ عکاسی کرده است. همزمان با افتتاح نمایشگاه، کتاب «چشم درون نیز» رونمایی شد. البته رونمایی کتاب همراه با سخنرانی نبود وعکاس کتاب را برای علاقمندان به یادگار امضاء می‌کرد.
مهرداد دفتری درباره این مجموعه می‌گوید: مجموعه «چشم درون» یکی از قدیمی‌ترین پروژه‌های عکاسی پرتره من است و این پروژه را از سال ۱۳۶۹ زمانی که دستیار زنده یاد علی حاتمی بودم، آغاز کرده‌ام و همچنان ادامه دارد و قرار است عکس‌هایی که پس از این مجموعه نخست عکاسی کرده‌ام در قالب مجلد دیگری از سوی نشر کارنامه منتشر شود.
او افزود: در دورانی که من این پروژه را شروع کردم، نگاه اغلب هنرمندان به عکاسی به گونه دیگری بود، من با تعاملی که در گذر زمان با هنرمندان رشته‌های مختلف برقرار کردم از آن‌ها در فضای شخصی‌شان عکس گرفته‌ام و در این مجموعه همان گونه که از عنوان‌اش برمی آید، نگاهی روانشناختی به سوژه‌هایم داشته‌ام.
دفتری ادامه داد: در این مجموعه تاکنون تصویر بیش از ۱۰۰ هنرمند ثبت شده است و براساس نگاه شخصی که به مقوله هنر و هنرمند دارم، هنرمندان حاضر در این مجموعه را انتخاب کرده‌ام و این پروژه با بودجه شخصی و به صورت کاملاً دلی پیش رفته است.
او ادامه داد: با این که از ثبت برخی از این عکس‌های این مجموعه بیش از ۳۴ سال می‌گذرد اما هیچ یک از عکس‌های این مجموعه تاکنون نمایش داده نشده و برای نخستین بار است که این عکس ها دیده می شوند.
این عکاس پیشکسوت ادامه داد: در این مجموعه، با نگاهی درونگرا نسبت به سوژه‌ها، در تلاش هستم تا روح و احساسات درونی این فرهنگ‌سازان ایرانی را از دریچهٔ نگاه خودم به تصویر بکشم و در کنار هر عکس یادداشت کوتاهی درباره داستان پشت هر تصویر نوشته‌ام. یادداشتی که گاه به فرایند عکاسی، گاه خاطره‌ای جالب از لحظۀ ثبت تصویر اشاره دارد و تجربه‌ای متفاوت از عکاسی پرتره را به مخاطب عرضه می‌کند.
دفتری ادامه داد: از زمانی که تصمیم گرفتم این پروژه را عکاسی کنم، قصد داشتم همزمان یک فیلم مستند نیز؛ درباره تک تک هنرمندان بسازم، اما چون آن زمان دوربین‌های فیلمبرداری تنها در اختیار نهاد‌های دولتی بود این امر میسر نشد و از سال ۱۳۸۰ که خودم دوربین فیلمبرداری خریدم مستندی درباره پشت صحنه عکاسی از هنرمندان ساختم و این فیلم سال گذشته در خانه هنرمندان نمایش داده شد.
دفتری افزود: بسیار خوشحالم که با همکاری نشر کارنامه (ماهور زهرایی) فرصت انتشار کتاب و برپایی نمایشگاه عکس فراهم شد و خوشحالم که این نمایشگاه با اقبال مخاطبان روبرو شده است.
«ماهور زهرایی» کیوریتور نمایشگاه و ناشر کتاب «چشم درون» درباره چگونگی همکاری‌اش با این پروژه عکاسی گفت: آشنایی و دوستی من با آقای دفتری به ۱۵ سال پیش باز می‌گردد و در مقطعی هم به عنوان دستیار با او همکاری داشته‌ام، از این رو به صورت تخصصی در جریان چگونگی شکل‌گیری این مجموعه هستم.
او افزود: در زمان حیات پدرم قرار شد که‌ایشان (نشر کارنامه) ناشر این کتاب باشد، اما با فوت‌ایشان، این کار میسر نشد؛ اما از شش سال گذشته با تعاملی که صورت گرفت تصمیم گرفتیم که کتاب «عکس درون» را منتشر کنیم.
زهرایی ادامه داد: در تعامل دوستانه‌ای که به عنوان ناشر کتاب با مهرداد دفتری داشتم این کتاب شکل گرفت و همزمان با شکل‌گیری کتاب، تصمیم گرفتیم که نمایشگاهی از عکس‌های این مجموعه را نیز به نمایش بگذاریم..
به گفته زهرایی، مهرداد دفتری، عکاس سخت‌گیری است و برخلاف عکاسانی که از یک سوژه عکس‌های متعددی می‌گیرند، پیش ازعکاسی از سوژه و محیط پیرامونی او طراحی می‌کند و براساس همان طراحی از سوژه‌اش عکاسی می‌کند و تمام عکس‌های این مجموعه چیدمانی هستند.
زهرایی ادامه داد: تمام عکس‌های این مجموعه با دوربین آنالوگ مامیا و با نور محیطی عکاسی شده است. کتاب «چشم درون» نخستین کتاب عکسی است که از سوی انتشارات کارنامه منتشر می‌شود و در این کتاب سه متن از هادی شفاهیه، بهزاد برنوس و مهرداد دفتری منتشر شده است.
به گفته ماهور زهرایی، همان گونه که در نمایشگاه نیز پای هر تابلو یادداشتی نیامده است در کتاب نیز در صفحاتی که به پرتره هنرمندان اختصاص داده شده است، اسمی درج نشده است و در پایان کتاب در کنار پرتره کوچکی که از هر هنرمند منشر شده، یادداشت کوچکی به همراه اسم هنرمند از سوی عکاس درباره چگونگی ثبت این پرتره درج شده است.
زهرایی در پایان سخنانش گفت: در کتاب از هر هنرمند یک عکس منتشر شده، تنها هنرمندی که سه عکس از او منتشر شده محمد رضا شجریان است.
ابراهیم حقیقی از جمله هنرمندانی است که عکس پرتره او در کتاب «چشم درون» منتشر شده گفت: ۳۰ سال از زمانی که مهرداد دفتری عکس من را ثبت کرد گذاشته است و از همان زمان گفت که این عکس را برای چاپ در کتابی می‌خواهد. من در این ۳۰ سال هر بار که او را دیده‌ام پرسیده‌ام که پس این کتاب چه زمانی منتشر می‌شود. خوشحالم بلاخره منتشر شد.
او افزود: برپایی نمایشگاه عکس درون به نظر من اتفاق خوشایندی در روزگار ماست و فرصت مغتنمی است تا به ارزش‌های یک عمر عکاسی یک هنرمند در گذر زمان ارج نهاده شود.
به گفته این گرافیست پیشکسوت؛ پرتره از اهمیت تاریخی و هنری بالایی برخوردار است و‌ای کاش دوربین عکاسی زودتر اختراع می‌شد تا امروز ما تصویر بسیاری از بزرگان تاریخ و فرهنگ و هنرمان را داشتیم.
او افزود: یکی از افسوس‌های من در زندگی این است که چرا ما پرتره بسیاری از شخصیت‌های مهم را نداریم. پرتره‌ها به نوعی ما را به درون جهان افراد فرا می‌خواند. مثلاً عکس هادی شفاهیه از نیما یوشیج برای ما بسیار ارزشمند است و یا عکس فخرالدینی از سعید نفیسی.
حقیقی ادامه داد: از زمان ورود دوربین به ایران، عکاسان متعددی، عکاسی پرتره کرده‌اند و این کار هیچ وقت متوقف نشده، به نظرم نوع نگاه، انتخاب‌ها و شیوه برخورد با سوژه‌ها است که کار این عکاسان را متفاوت می‌کند.
او عکس‌های مهرداد دفتری را بسیار ارزشمند خواند و گفت: دفتری این مجموعه را با دوربین کوچک و با نور محیطی عکاسی کرده است و نکته قابل تامل برخی از عکس‌ها این است که نشانه ای از فعالیت هنرمند نیز در این عکس‌ها دیده می‌شود
حقیقی ادامه داد: زمانی که یک عکاس قصد دارد یک هنرمند را مقابل دوربین‌اش قرار دهد؛ تا پیش از ثبت عکس حتماً گفت وگویی میان او و هنرمند شکل گرفته و همین لحظات و گفت و گو‌ها است که موجب می‌شود حال و هوای هر عکس با عکس دیگر متفاوت باشد. البته هنر و تخصص عکاس و روحیات هر دو هم مهم اس.ت
این هنرمند در پایان سخنانش گفت: عکس‌های مهرداد دفتری بسیار ارزشمند است و به نظرم جای کتاب‌های پرتره در قفسه‌های کتابخانه‌ها خالی است. امیدوارم انتشار کتاب‌های نفیس و ارزشمند پرتره تداوم داشته باشد وکاری که نشر کارنامه برای انتشار کتاب عکس آغاز کرده، بسیار ارزشمند است. چاپ و انتشار عکس به این کیفیت آرزوی هر عکاسی است.
علی خسروی هم در سخنان کوتاهی گفت: به نظرم نمایشگاه عکس درون، اتفاق مهمی در این روز‌های ماست و نباید بی‌اعتنا از کنار این نمایشگاه و مجموعه گذشت.
جمشید مرادیان هنرمند مجسمه ساز هم گفت: در روزگاری که بیشتر گالری‌ها، فضای خود را به برپایی نمایشگاه‌های کیچ و پر زرق و برق اختصاص داده‌اند، دیدن عکس‌های مهراد دفتری بسیار ارزشمند است. با دیدن عکس‌های این مجموعه واقعاً من هنرمند متوجه دقت و وسواس مهرداد دفتری می‌شوم.
او افزود: برپایی نمایشگاه‌های عکس از جنبه‌های مختلف بسیار اهمیت دارد و عکس‌های پرتره از اهمیت خاصی برخوردار است، عکاسی پرتره نه تنها دارای ارزش‌های هنری و فرهنگی است، بلکه از این منظر که اسنادی به تاریخ و فرهنگ ما افزوده می‌شود که می‌تواند درهم در روزگار هنرمند و هم در آینده بار‌ها و بار‌ها دستمایه کار سایر هنرمندان شود قابل تامل است.
مرادیان در بخش دیگر سخنانش گفت: از ثبت بیشتر عکس‌های این مجموعه حداقل دو دهه گذشته و جای افسوس دارد که بیشتر هنرمندانی که عکس‌شان در این مجموعه است امروز در میان ما نیستند.
عباس مشهدی‌زاده هم گفت: بیشتر کسانی که در این نمایشگاه پرتره‌شان ثبت شده، دوستان من بودند با برخی از دوره هنرستان دوست شده‌ام و با برخی هم در دانشگاه و محافل هنری. جمع کردن آدم‌هایی که هر یک روحیات خاص خودشان را دارند در یک مجموعه کار بسیار دشواری است. وقتی کتاب عکس مهرداد دفتری را ورق می‌زنم به او آفرین می‌گویم چون انتخاب‌های خوبی کرده و به نظرم در بیشتر مواقع پرتره‌های ارزشمندی را ثبت کرده است.
او افزود: به عنوان یک مجسمه ساز، کمتر به سراغ ساختن پرتره رفته‌ام، اما سه پرتره از ساخته‌های من در پارک ملت برای تاریخ و هنر این سرزمین ماندگار شده است. وقتی یک هنرمند با هر مدیومی که کار می‌کند می‌خواهد یک پرتره بسازد باید برای خلق این اثر زمان بسیاری خرج کند و به منابع متعددی رجوع کند و یکی از این منابع عکس‌های مانده از آن فرد است.
این هنرمند افزود: متأسفانه از بسیاری از شخصیت‌های فرهنگی و هنری ما عکسی به جا نمانده و همین کار آیندگان را دشوار می‌کند. به نظرم عکس‌های دفتری از بزرگان فرهنگ و هنر این سرزمین مانع از این می‌شود که این دریغ فرهنگی تداوم داشته باشد.
منصور ضابطیان هم درباره نمایشگاه «چشم درون» گفت: پروژه عکس‌های پرتره مهرداد دفتری بسیار ارزشمند است و به نظرم عکس‌های این مجموعه از ارزش فرهنگی و تاریخی بالایی برخوردار هستند و باید دیده شوند.
او در بخش پایانی سخنانش گفت: یکی از درخشان‌ترین عکس‌های این مجموعه عکس شاملو و آیدا است و این هنرمندی عکاس است که به چنین زیبایی این دو شخصیت جدا نشدنی از شعر و فرهنگ ما را در یک قاب قرار داده است.
کتاب «چشم درون» در ۳۲۰ صفحه و با تیراژ ۵۵۰ نسخه از سوی نشر کارنامه روانه بازار شده است
این نمایشگاه تا ۲۴ مهرماه در گالری سهراب ادامه خواهد داشت.