روایتی از دشواری‌های ترجمه و ساخت مستند «افسانه اولیس: یک سرگذشت ایرانی»
سینماروزان/کیوان بهارلویی: نود و پنجمین برنامه از سری برنامه‌های مستندات یکشنبه‌های خانه هنرمندان ایران، یکشنبه ۷ اردیبهشت ۱۴۰۴، به نمایش مستند «افسانه اولیس: یک سرگذشت ایرانی» به کارگردانی فریما طلوع اختصاص داشت. پس از نمایش این مستند، نشست نقد و بررسی آن با حضور شهرام اشرف ابیانه (منتقد سینما) برگزار شد. اجرای این برنامه را سامان بیات برعهده داشت.
شهرام اشرف‌ابیانه در این نشست گفت: فیلمی که دیدم واقعاً من را تحت‌تأثیر قرار داد. شخصیت‌های فیلم چندوجهی بودند و این تنوع در شخصیت‌ها جذابیت داستان را دوچندان کرده بود. مستندساز، مترجم، و نویسنده‌ای که با نیلوفر همکاری می‌کنند، همگی در این اثر به خوبی به تصویر کشیده شدند. من به شدت منتظر خواندن آثار این مستندساز بودم و متوجه شدم چرا چنین فردی به سمت ساخت مستند و ترجمه رفته است. این تصمیم، بازتابی از چالش‌هایی است که اهالی ادبیات، به ویژه در ایران، با آن مواجه هستند.
فریما طلوع در ادامه این نشست درباره چگونگی ساخت فیلم توضیح داد: این اثر، قصه‌ای طولانی از زمان انتشار اولیس نوشته جیمز جویس، با ترجمه منوچهر بدیعی و چالش‌های پیرامون آن است. ابتدا فکر می‌کردم موضوعی که قرار است به آن بپردازیم، بسیار پیچیده و دراماتیک است، اما بعد متوجه شدم که پشت این مسأله، داستان‌های متعددی نهفته است. حس می‌کردم تشنگی عجیبی برای نزدیک‌شدن به این محتوا دارم، و این حس چندین سال همراه من بود. با این حال، در دسترس‌نبودن منابع و ملاحظات گوناگون، کار را دشوار کرد.
او افزود: در نهایت تصمیم گرفتم با آقای بدیعی درباره ساخت این فیلم صحبت کنم. بعد از مواجهه با موانع مختلف، ایشان نهایتاً پذیرفت و پروسه ساخت فیلم حدود سه سال طول کشید. ما تنها ۵۰ دقیقه فیلم دیدیم، اما این ۵۰ دقیقه حاوی محتوایی بسیار غنی بود. تدوین فیلم زمان‌گیر بود و جلسات فیلم‌برداری طولانی داشتیم. البته زمان‌بندی این جلسات به برنامه‌های آقای بدیعی وابسته بود و ممکن بود بین هر جلسه یک یا دو ماه فاصله بیفتد. تدوین فیلم واقعاً چالش‌برانگیز بود. یک بار با تیم دیگری همکاری کردم، اما به تفاهم نرسیدیم. در نهایت تیم تدوین تغییر کرد و این فرآیند سه سال طول کشید.
این مستندساز همچنین درباره ترجمه‌های مختلف از کتابی که در مستند به آن پرداخته شده بود، گفت: اولیس به خاطر خاص‌بودن، نیازمند دایره واژگانی بسیار گسترده است. در فیلم اشاره شد که این کتاب دربرگیرنده حدود ۳۰ هزار کلمه است، بنابراین مترجم باید یک دایره واژگانی قوی داشته باشد. ترجمه یک متن با واژگان محدود، حقیقتاً دشوار است و به همین دلیل، شاهد تفاوت‌های قابل توجه میان ترجمه‌های مختلف این اثر هستیم. دوستانی که در این زمینه فعالیت دارند… افرادی چون فرزاد فربد مدیر نشر پریان که خودش نیز مترجم آثار نیل گیمن و استیون کینگ بوده، فواد نظری، شاعر و مترجم و مجید براتی که در حوزه‌های تاریخی و ادبیات معاصر و کهن ایران فعالیت داشته است.
طلوع گفت: گاهی از خودم می‌پرسم چرا زمانی که نمی‌توانند کاری را به‌درستی انجام دهند، همچنان بر ادامه آن پافشاری می‌کنند؟ در فیلم، روند ترجمه اثر و مراحل آن به خوبی به نمایش گذاشته شد و حس من را از پیچیدگی این فرآیند بیشتر کرد. این یک حقیقت است که «ممکن است کارهای بزرگ در ابتدا سخت به نظر بیایند، اما با ترجمه مناسب، ماندگار خواهند شد.»